AP World Hist Sınavında Uygarlıkları Karşılaştırma Rehberi

AP World History: Modern, lise düzeyinde ama içerik ve beklenti olarak giriş seviyesi üniversite dersine oldukça yakındır. College Board bu derste senden yalnızca bilgi istemez, aynı zamanda tarihsel düşünme becerilerini de ölçer: süreklilik, değişim, nedensellik ve en çok da karşılaştırma.

Sınavda üç ana yazılı bölüm var: DBQ (belgeli soru), LEQ (uzun deneme sorusu) ve SAQ (kısa cevap). Üçünde de uygarlıkları, imparatorlukları veya bölgeleri karşılaştırman beklenir. Yani sadece “Osmanlı nerede kuruldu?” bilgisini değil, “Osmanlı ile Babür hangi açıdan benzer, hangi açıdan farklı ve neden?” sorusuna net cevap verebilmeni ister.

Bu yazıda, uygarlıkları nasıl net, sistemli ve sınav diline uygun şekilde karşılaştıracağını öğreneceksin. Amaç, benzerlik, fark ve neden ilişkisini kafanda oturtmak ve bunu DBQ, LEQ ve SAQ yazılarına dönüştürmektir. Daha sistemli çalışmak istersen, konu anlatımı ve yazı pratiğini birlikte yürütebileceğin bir AP World History exam preparation programı da sana destek olabilir.

AP World History sınavında uygarlık karşılaştırması neden bu kadar önemli?

AP World History rubriğine baktığında, “comparison” ve “historical reasoning” başlıklarının doğrudan puan getirdiğini görürsün. Özellikle DBQ ve LEQ’de, benzerlik ve fark kurabilen öğrenciler, aynı bilgiyi bilen ama analiz yapamayan öğrencilerden daha yüksek puan alır.

SAQ sorularında da çok sık şu tip ifadeler geçer: “Bir benzerlik açıklayın…”, “Bir fark açıklayın…”. Yani karşılaştırma, sınavın “ekstra” bir becerisi değil, tam merkezidir. Rubriği ayrıntılı görmek istersen, AP History DBQ ve LEQ rubriklerini özetleyen bu PDF iyi bir referans olabilir.

Güçlü bir karşılaştırma paragrafı şu açılardan sana avantaj sağlar:

• Tez cümleni netleştirir.
• Paragraflarını anlamlı temalara böler.
• “Sadece bilgi yazdı” izlenimi yerine, “tarihsel analiz yaptı” izlenimi verir.
• Üst düzey puan (analiz ve muhakeme puanları) alma şansını yükseltir.

Rubriğin gözünden bak: Senden tam olarak ne bekleniyor?

Rubriği sadeleştirirsek, DBQ, LEQ ve SAQ için karşılaştırma ile ilgili temel beklentiler şunlardır:

1. Açık bir karşılaştırma cümlesi
   İki uygarlığı veya bölgeyi aynı cümle içinde anmalı ve “benzer” ya da “farklı” oldukları yönü açıkça söylemelisin.
2. En az bir benzerlik ve bir fark
   Sadece benzerlik yazarsan eksik, sadece fark yazarsan yine eksik kalır. Rubrik, her ikisini de görmeyi sever.
3. Benzerlik ve farkların arkasında mantıklı nedenler
   “Osmanlı ve Babür barut kullandı” demek bilgi, “çünkü geniş toprakları kontrol etmek için güçlü ordulara ihtiyaçları vardı” demek analizdir.
4. Mümkünse daha geniş tarihsel bağlamla ilişki
   Örneğin “Bu durum, 1450–1750 döneminde kara imparatorluklarının genelde merkezi ordulara dayanması eğiliminin bir parçasıydı” gibi bir cümle, bağlam puanı için zemin hazırlar. 

Karşılaştırma, ezber değil düşünme becerisi gerektirir

Birçok öğrenci, uygarlık listelerini ezberleyince sınava hazır olduğunu sanar. Oysa rubrik, sana listeyi değil, listeyi nasıl kullandığını sorar.

Örneğin sadece “Osmanlı ve Babür Müslüman imparatorluklardı” bilgisini bilmek yetmez. Bu bilgiyi:

• Genişleme yöntemleri,
• Yönetim biçimleri,
• Toplumsal yapı

ile ilişkilendirmen beklenir.

Kendine şu soruları sorarak pratik yapabilirsin:

• “Bu iki imparatorluk aynı coğrafyada olsaydı, yine aynı şekilde mi yönetilirlerdi?”
• “Ticaret yollarına erişimleri farklı olmasaydı, vergi sistemleri bu kadar farklı olur muydu?”

Bu tür sorular, seni saf ezberden çıkarır ve analiz düzeyine taşır. 

Uygarlıkları karşılaştırmak için 3 adımlı basit çerçeve

Sınav anında uzun teorileri hatırlamak zor olur. Bu yüzden akılda kalıcı, üç adımlı bir formül işini kolaylaştırır. Burada “BFN” formülünü kullanacağız:

• B: Benzerlik
• F: Fark
• N: Neden

Her uygarlık karşılaştırmasını bu üç kelime ile kontrol edebilirsin. Paragrafın sonunda kendine sor: “Benzerlik yazdım mı? Fark yazdım mı? Neden açıkladım mı?”

Adım 1: Net bir benzerlik bul (aynı olan ne?)

Benzerlik, iki uygarlıkta da görülen somut bir özelliktir. Çok genel olmamalı, mümkünse aynı tema içinde olmalıdır.

Zayıf benzerlik örneği:
“Osmanlı ve Babür büyük imparatorluklardı.”
Bu cümle doğru ama çok soyut.

Daha iyi benzerlik örnekleri:

• “Hem Osmanlı hem Babür, geniş toprakları kontrol etmek için barut silahlarına dayanan ordular kurdu.”
• “Her iki imparatorlukta da vergiler, merkezden atanan görevliler tarafından toplandı.”

Sınavda kullanabileceğin bazı kalıp cümleler:

• “Her iki uygarlık da … bakımından benzerdi.”
• “… ve … imparatorlukları, … alanında benzer bir politika izledi.”

Adım 2: Açık bir fark göster (nerede ayrılıyorlar?)

Fark da aynı tema üzerinden kurulursa daha güçlü olur. Yani benzerliği ordu üzerinden kurduysan, farkı da mümkünse ordu ya da siyaset üzerinden kur.

Zayıf yapı:

• Benzerlik ekonomi ile ilgili, fark din ile ilgili.
  Bu, dağınık bir karşılaştırma izlenimi verir.

Daha tutarlı örnek: Osmanlı ve Babür için:

• Benzerlik: “Her ikisi de barut teknolojisine dayalı güçlü ordular kurdu.”
• Fark: “Ancak Babür İmparatorluğu, yönetilen nüfusun büyük kısmının Hindu olması nedeniyle, dini çoğulculuğu vurgulayan bir yönetim dili kullanırken, Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslüman nüfus daha baskındı ve millet sistemi farklı bir toplumsal düzen oluşturdu.”

Kullanabileceğin kalıplar:

• “Ancak … uygarlığı, … uygarlığından şu noktada ayrılıyordu: …”
• “Buna karşın, … imparatorluğunda … uygulaması görülüyordu.”

Adım 3: Neden sorusunu mutlaka cevapla (arkasındaki sebep ne?)

Birçok öğrenci benzerlik ve fark yazıyor, ama neden kısmını atlıyor. Oysa üst düzey puanlar tam burada devreye girer.

Nedenleri açıklarken sık kullanılan faktörler:

• Coğrafya (dağlar, deniz, ticaret yolları)
• Din ve mezhep yapısı
• Ticaret ağlarına erişim
• Teknoloji düzeyi
• Demografi (etnik ve dini çeşitlilik)

Basit bir paragraf iskeleti şöyle olabilir:

• Cümle 1: Benzerlik
  “Hem Osmanlı hem Babür İmparatorluğu, geniş toprakları kontrol etmek için barut teknolojisine dayalı güçlü ordular kurdu.”
• Cümle 2: Fark
  “Ancak Babür’de yönetilen nüfusun büyük kısmı Hindu olduğu için, hükümdarlar daha kapsayıcı bir dini söylem kullanmak zorunda kaldı, Osmanlı’da ise Sünni İslam daha baskın bir çerçeve sundu.”
• Cümle 3: Neden
  “Bu farkın nedeni, her iki imparatorluğun da çok dinli olmasına rağmen, coğrafi konumları ve demografik bileşimlerinin farklı olmasıydı.”

Neden cümlelerine başlayabileceğin basit bağlaçlar:

• “çünkü …”
• “bu durumun nedeni …”
• “bunun arkasında … etkisi vardı”
• “bu fark, … ile açıklanabilir”

Tek bir tema seçmek: Yönetim mi, ekonomi mi, toplum mu?

Karşılaştırmayı konuya göre sınırlamak, hem yazını düzenler hem de puan riskini azaltır. Pratikte üç ana tema işini görür:

• Siyaset ve yönetim
• Ekonomi ve ticaret
• Toplum ve kültür (din dahil)

Örneğin “1450–1750 döneminde imparatorluk inşası” sorusunda, ordu ve yönetim yapısı üzerine odaklanmak çoğu zaman daha mantıklıdır.

Kendine rehberlik etmesi için küçük bir tablo düşünebilirsin:

Tema	Örnek alt başlıklar
Siyaset ve yönetim	Ordu yapısı, bürokrasi, vergi toplama, merkezileşme
Ekonomi ve ticaret	Tarım, ticaret yolları, vergi türleri, para sistemi
Toplum ve kültür	Din politikaları, sosyal sınıflar, azınlıklarla ilişki

DBQ, LEQ ve SAQ sorularında uygarlıkları nasıl karşılaştırırsın?

Sınavda üç farklı serbest cevap türü vardır:

• DBQ: Belgeli soru, belgeleri kullanmak zorundasın.
• LEQ: Uzun deneme, bilgiyi tamamen kendi hafızandan getirirsin.
• SAQ: Kısa cevap, net ve kısa paragraflar yazarsın.

Üç formatta da BFN (Benzerlik, Fark, Neden) şemasını kullanabilirsin. 

DBQ’de belgelerle uygarlık karşılaştırma stratejisi

DBQ’de en büyük hata, belgeleri sırayla özetlemek ve karşılaştırmayı unutmak. Bunu önlemek için şu adımlar işini kolaylaştırır:

1. Soru kökünü çöz
   Hangi uygarlıklar, hangi dönem ve hangi tema? Örneğin “19. yüzyılda Afrika ve Asya’da Avrupa emperyalizmine verilen tepkileri karşılaştırın”.
2. Belgeleri etiketle
   Her belgeyi okurken kenara küçük bir not yaz: “Afrika, benzer tepki”, “Asya, fark”, “Afrika, ekonomik boyut” gibi.
3. Aynı temayı işleyen belgeleri grupla
   Örneğin, üç belge askeri tepkiyi, iki belge ekonomik tepkiyi, iki belge de kültürel veya entelektüel tepkiyi anlatabilir.
4. Gruplara göre paragraf planı çıkar
   Her paragrafta, bir tema içinde hem Afrika hem Asya örneklerini kullanarak BFN şemasını uygula.

Örnek bir paragraf iskeleti:

• Konu cümlesi: “Afrika ve Asya’da askeri tepkiler, Avrupa emperyalizmine karşı benzer bir direnç gösterse de, başarı düzeyi bakımından farklılaştı.”
• Kanıt 1 (Afrika belgesi), Kanıt 2 (Asya belgesi)
• Neden cümlesi: Coğrafya, teknoloji farkı, mevcut devlet yapıları vb.

LEQ’de tez cümlesi ile güçlü bir karşılaştırma kurmak

LEQ’de dışarıdan belge verilmez, ama rubrik beklentisi aynıdır. Güçlü bir tez cümlesi genelde şu yapıyı taşır:

“Hem … hem de … imparatorlukları, … bakımından benzerdi, ancak … açısından farklılaştılar, çünkü …”

Giriş paragrafı için basit bir şablon kullanabilirsin:

1. Bağlam cümlesi: Dönemi ve genel konuyu tanıt.
2. Tez cümlesi: Hem benzerlik hem fark ve mümkünse bir neden belirt.

Gövde paragraflarında ise şu prensibe dikkat et:

• Her paragraf tek bir tema üzerinden gitsin.
• O tema içinde hem benzerlik hem fark ver, ardından nedenini açıkla.
• Paragraf sonunda kısa bir mini sonuç cümlesi ekle.

LEQ ve DBQ rubriklerinin resmi halini görmek için, College Board’un AP World History puanlama yönergeleri PDF’ine bakabilirsin.

SAQ’de kısa ama tam bir karşılaştırma cevabı yazmak

SAQ’te alanın sınırlı, bu yüzden süslü girişlere gerek yoktur. Net bir model işini çok kolaylaştırır:

• 1 cümle benzerlik, 1 cümle açıklama
• 1 cümle fark, 1 cümle açıklama

Örneğin:

• “Benzerlik: Hem Osmanlı hem de Safevi İmparatorluğu, meşruiyetlerini güçlendirmek için İslam’ı devlet ideolojisinin merkezine koydu, çünkü dini otorite, halk üzerinde siyasal itaat oluşturmanın güçlü bir yoluydu.”
• “Fark: Ancak Osmanlı çoğunlukla Sünni İslam’ı benimserken, Safeviler Şii inancını zorunlu kıldı, çünkü Safevi hanedanı, rakip Sünni güçlere karşı kendini ayırmak ve destek toplamak istiyordu.”

Zaman baskısı altında gereksiz sıfatlar, uzun giriş cümleleri yazma. Sorunun “Açıklayın” kısmına odaklan; kanıt + neden kombinasyonu yeterlidir.

AP World için bilmen gereken başlıca uygarlıklar ve örnek karşılaştırmalar

Peki hangi uygarlıkları birlikte düşünmek daha mantıklı? Aşağıdaki eşleştirmeler, sınavda sık karşılaşılan temalara göre seçilmiştir. Daha geniş bir liste için, AP World için önemli uygarlıkları derleyen bu flashcard setleri da elini güçlendirebilir.

Erken modern dönemin barut imparatorlukları: Osmanlı, Safevi, Babür

“Gunpowder empires” başlığı, AP World’de çok sık çıkar. 

Bu üç imparatorluğu karşılaştırırken şu temalar işine yarar:

• Din politikaları (Sünni, Şii, Hindu nüfusla ilişki)
• Ordu yapısı (yeniçeriler, sipahiler, savaşçı aristokrasi)
• Merkeziyetçilik düzeyi
• Mezhep çatışmaları ve meşruiyet

Örnek karşılaştırma çifti: Osmanlı ve Babür

• Benzerlik: İkisi de barut teknolojisine dayalı ordular kullanarak farklı etnik ve dini toplulukları tek çatı altında topladı.
• Fark: Osmanlı’da Müslüman nüfus oranı daha yüksekken, Babür’de çoğunluk Hindu idi; bu, dini hoşgörü politikalarının tonunu etkiledi.
• Neden: Hindistan’ın demografik yapısı, Babür’ü daha kapsayıcı bir söyleme zorladı; Osmanlı ise millet sistemi ile farklı dini toplulukları ayrı kurumsal çerçevelerde örgütledi.

İmparatorluk inşası: Osmanlı, Ming/Qing Çin, Avrupa sömürge imparatorlukları

“İmparatorluk inşası” sorularında sıkça şu eksenler kullanılır:

• Merkezi bürokrasi (memurlar, sınav sistemi, saray yapısı)
• Vergi toplama sistemleri
• Deniz gücü ile kara gücü farkı
• Ticaret yollarına hâkimiyet

Örneğin Osmanlı ile Britanya’yı karşılaştırırken:

• Osmanlı için kara imparatorluğu, fetih ve vergiye dayalı bir model;
• Britanya için deniz imparatorluğu, koloniler, deniz ticareti ve donanma teması öne çıkar.

Neden kısmında coğrafya çok açıklayıcıdır: Britanya bir ada devleti olduğu için deniz gücüne yatırım yaptı; Osmanlı üç kıtanın kara ve deniz yollarını birleştirdiği için hem kara ordusuna hem boğazlara önem verdi.

Çin tarafında Ming ve Qing hanedanları için:

• Sınav sistemi ve Konfüçyüsçü bürokrasi,
• Tarım vergisi,
• Deniz seferlerinin sınırlanması gibi başlıklar, Avrupa sömürgeci genişlemesi ile ilginç karşılaştırmalar sunar.

İmparatorluk dışı örnekler: Aztek, İnka, Songhay ve Moğollar

AP World sadece Eski Dünya imparatorluklarından ibaret değildir. Amerika ve Afrika uygarlıklarını da hesaba katmak gerekir. 

Bazı yararlı eksenler:

• Aztek – İnka:
  • Tarım sistemleri (teras tarımı, chinampa)
  • Merkeziyetçilik düzeyi
  • Vergi ve haraç sistemleri
• Songhay:
  • Sahra ticareti
  • İslam’ın siyaset ve eğitim üzerindeki etkisi
• Moğollar:
  • Hareketli ordu, atlı birlikler
  • Farklı bölgeleri tek vergi ve posta sistemi içinde birleştirme

Örneğin Moğollar ile bir İslam imparatorluğunu karşılaştırırken:

• Benzerlik: Her ikisi de ticaret yollarını güvence altına alarak ticareti canlandırdı.
• Fark: Moğollar daha konar göçer bir ordu yapısına sahipti, İslam imparatorlukları ise genelde yerleşik başkentlere ve kalıcı bürokrasiye dayandı.
• Neden: Bozkır coğrafyası ve göçebe gelenekler, Moğol yönetimini esnek ve hareketli kıldı; Nil, Fırat, Ganj gibi nehir havzaları ise yerleşik tarıma dayalı imparatorluklara zemin sağladı.

Sınavda zaman kazanmak için pratik ipuçları ve çalışma önerileri

Son bölümde, hem çalışırken hem de sınav sırasında kullanabileceğin birkaç net teknik göreceksin. Küçük adımlar, düzenli tekrar ile birleştiğinde yazı kaliteni hızlı biçimde artırır.

Karşılaştırma tabloları ve şemalarla çalışmak

Kendi karşılaştırma tablolarını hazırlamak, bilgiyi zihninde düzenlemenin en pratik yollarından biridir. Basit bir örnek düşün:

• Sütunlar: Osmanlı, Babür, Safevi
• Satırlar: Ordu, Vergi, Din, Toplum

Örneğin “Ordu” satırına, her imparatorluk için kısa notlar yazarsın. “Din” satırında mezhepleri ve azınlıklarla ilişkilerini karşılaştırırsın. Bu tür tablolar:

• Bilgileri tema bazında toplar.
• Benzerlik ve farkları hızlı görmeni sağlar.
• Sınavdan önce tekrar yaparken sana görsel bir harita sunar.

Zamanı verimli kullanmak: 5 dakikalık plan, 10 dakikalık yazım döngüsü

Özellikle DBQ ve LEQ için, yazmaya başlamadan önce kısa bir planlama süresi çok işe yarar.

Öneri:

• İlk 5 dakika
  • Soru kökünü analiz et.
  • Uygarlıkları ve temayı netleştir.
  • BFN iskeletini kabaca kur.
  • DBQ ise belgeleri benzerlik ve fark gruplarına ayır.
• Sonraki 10–15 dakika
  • Giriş ve tez cümleni yaz.
  • Her paragraf için tek tema seç.
  • Her paragrafta benzerlik, fark ve neden üçlüsünü doldur.

SAQ için 1–2 dakikalık “mini plan” bile yeter:

• Bir benzerlik fikri, bir fark fikri yaz.
• Her biri için nedenini tek kelime ile not et (coğrafya, din, ticaret gibi).
• Sonra bu notları 2–4 cümleye dönüştür.

Bu yöntem, panik yerine küçük ve net adımlara odaklanmanı sağlar. Zamanı kontrol ettiğini hissetmek, yazının kalitesini de artırır.

Kendi kendine alıştırma: Geçmiş sorularla mini denemeler yapmak

Karşılaştırma becerisini geliştirmenin en etkili yolu, kısa ama düzenli yazı pratikleridir. Şu modeli deneyebilirsin:

• Her gün 10 dakika ayır.
• Geçmiş bir AP World sorusu seç (College Board örnek soruları veya öğretmeninin verdiği listelerden).
• Sadece bir karşılaştırma paragrafı yaz.
• Sonra kendine şu üç soruyu sor:
  1. Benzerlik net mi?
  2. Fark aynı tema içinde mi?
  3. Neden açık ve mantıklı mı?

İngilizce konuşan öğrencilerin sınava nasıl hazırlandığını görmek istersen, r/APStudents topluluğundaki bu tavsiye başlığı da fikir verebilir. Düzenli tekrar, ilk haftalarda küçük gelişmeler gibi görünür, ama birkaç ay sonra yazılarındaki netlik ve hızın belirgin biçimde arttığını fark edersin.

Sonuç: Benzerlik, fark, neden üçlüsünü zihnine yerleştir

AP World History: Modern için uygarlık karşılaştırması, sadece ek bir beceri değil, sınavın kalbidir. Bu yazıda gördüğün gibi, 3 adımlı çerçeve, yani benzerlik, fark, neden mantığını yerleştirdiğinde, hem DBQ hem LEQ hem de SAQ sorularına çok daha bilinçli yaklaşırsın.

Tek bir tema seçmek, paragraflarını netleştirir ve dağınık yazmaktan kurtarır. DBQ’de belgeleri benzerlik ve fark gruplarına ayırmak, LEQ’de tez cümlene hem benzerlik hem fark eklemek, SAQ’de ise kısa ama tam cevaplar vermek, puanını doğrudan etkiler.

Bu beceri pratikle gelişir; ilk denemede kusursuz olmak zorunda değilsin. Önemli olan, her paragrafta kendine şu üç soruyu sormayı alışkanlık haline getirmen: “Benzerlik yazdım mı, fark yazdım mı, neden açıkladım mı?”

Bugün hangi iki uygarlığı karşılaştırarak prova yapacaksın? Yarın yazacağın paragrafta, nedeni daha net anlatmak için hangi coğrafi veya dini faktörü ekleyebilirsin?

Sabırlı ol, sistemli çalış, her küçük paragrafı bir adım olarak gör. Uzun sınav gününde elini rahatlatan en büyük güç, bu düzenli hazırlık olacaktır.