Ecological Succession Nedir? IB ESS Ekosistem Dinamikleri

Orman yangınından sonra yanan alanın yıllar içinde tekrar sık bir ormana dönüştüğünü hayal et, ilk yıl sadece siyah toprak ve birkaç ot varken, on yıl sonra genç ağaçlar, kuşlar ve böceklerle dolu karmaşık bir habitat görürsün. Bu yavaş ama düzenli değişim sürecine ecological succession (ekolojik süksesyon) diyoruz ve IB Environmental Systems and Societies (ESS) için tam bir altın konu sayılır.

Bu yazı, IB ESS Topic 2.7 “Ecosystem resilience and change / ecological succession” için pratik bir rehber, yani hem sınav hem de Internal Assessment (IA) ve Extended Essay fikirleri için kullanabileceğin özet bir çalışma dosyası gibi düşünebilirsin. Tanımları sade, örnekleri günlük hayatla bağlantılı tutacağız, ama teknik terimleri de İngilizce olarak ekleyip sınav dilini oturtacağız.

Ecological succession, ekosistemlerin zaman içinde nasıl değiştiğini, nasıl daha karmaşık ve daha kararlı hale geldiğini anlamanı sağlar, bu da ecosystem dynamics, stability, resilience ve feedback loops gibi IB ESS kavramlarını kafanda bir film sahnesi gibi canlandırmana yardım eder. Hedef, bu yazının sonunda hem “short-answer” tanımları net yazabilmen, hem de essay veya IA bölümünde güvenle kullanabileceğin örneklere sahip olmandır.

Ekolojik Süksesyon Nedir ve Neden IB ESS İçin Önemlidir?

Ecological succession, en sınav dostu tanımıyla, bir ekosistemdeki canlı topluluklarının (community) zaman içinde doğal ve adım adım değişmesi ve daha kararlı bir doruk topluma (climax community) doğru ilerlemesi sürecidir. Bu süreçte tür bileşimi, toprak özellikleri, biomass (biyokütle), biodiversity (biyolojik çeşitlilik) ve enerji akışı birlikte değişir.

University of Chicago’nun kısa açıklamasında da vurgulandığı gibi, succession “bir alandaki tür karışımının zamanla değişmesi” olarak özetlenebilir, detaylı bir İngilizce anlatım istersen ecological succession explained sayfasına göz atabilirsin. IB ESS için senin ihtiyacın olan ise bu kavramı kendi cümlelerinle, net ve kısa yazabilmek, çünkü sınavda satır sayısı sınırlı olur.

Succession konusu IB ESS’te üç ana alanla sıkı bağlıdır:

• Ecosystem dynamics: Türler, enerji ve maddeler zaman içinde nasıl değişiyor?
• Stability ve resilience: Bir ekosistem, disturbance (bozucu olay) sonrası eski haline ne kadar geri dönebiliyor?
• Feedback loops: Değişimler kendini güçlendiren (positive feedback) ya da dengeleyen (negative feedback) döngüler yaratıyor mu?

Gerçek hayatta bu kavramı; orman yangını sonrası ikinci kez büyüyen ormanda, terk edilmiş tarım arazisinin yavaş yavaş ormana dönüşmesinde veya buzulun çekildiği yeni kayalık alanlarda görürsün. Sınavda ise aynı sahneleri; grafik, tablo, uydu fotoğrafı ya da kısa senaryo parçası olarak Paper 1 ve Paper 2 sorularında karşına getirirler.

Basit Tanım: Ecological Succession Nasıl Bir Süreçtir?

Ecological succession, bir bölgedeki canlı topluluklarının o bölgeyi sırayla işgal etmesi, zamanla tür bileşiminin değişmesi ve sonunda görece kararlı bir community’ye ulaşmasıdır. İlk gelen basit, dayanıklı türler olur, daha sonra bunların oluşturduğu koşullarda daha karmaşık türler gelişir.

Bu süreç boyunca:

• Toprak kalınlığı ve kalitesi artar.
• Biomass ve biodiversity yükselir.
• Enerji akışı ve food webs (besin ağları) daha karmaşık hale gelir.
• Nutrient cycling (besin döngüsü) daha verimli çalışır.

Kafanda net dursun diye hafif ezberlik bir İngilizce cümle kullanabilirsin:

“Succession is the natural change in an ecosystem over time from pioneer to climax community.”

Bu cümleyi defterinin kenarına yazıp tekrar etmek, tanım sorularında hız kazandırır.

Ecosystem Dynamics ve IB ESS Syllabus Bağlantısı

Yeni IB ESS 2025 syllabus (first exams 2026) içinde ecological succession, Topic 2 “Ecosystems” altında, özellikle ecosystem resilience ve change başlıklarıyla birlikte düşünülüyor. Yani bu konu, tek başına izole bir kavram değil, bütün üniteyi bağlayan bir omurga gibi çalışıyor.

Bilmen gereken temel anahtar terimler şunlar:

• Pioneer community: İlk yerleşen basit tür topluluğu.
• Climax community: Uzun süre nispeten sabit kalan, olgun toplum.
• Primary succession: Toprağın olmadığı çıplak yüzeyden başlayan süksesyon.
• Secondary succession: Toprağın var olduğu, ancak bitki örtüsünün bozulduğu alanlarda süksesyon.
• Gross Primary Productivity (GPP): Bitkilerin fotosentezle ürettiği toplam enerji.
• Net Primary Productivity (NPP): GPP’den respiration (solunum) çıkarıldıktan sonra kalan, büyüme için kullanılan enerji.
• Feedback: Çıktının tekrar sisteme dönüp süreci güçlendirmesi veya yavaşlatması.
• Resilience: Ekosistemin bir disturbance sonrası eski durumuna yaklaşabilme kapasitesi.

Sınavda bu terimleri İngilizce olarak yazabilmen, Grade Boundary çizgisinde yukarı doğru kaymana yardımcı olur, bu yüzden Türkçe anlamını bilirken, kağıda İngilizce terimi koymayı alışkanlık haline getir.

Primary ve Secondary Succession: Aradaki Farkları Kolayca Hatırla

IB ESS sorularında ecological succession geçtiğinde, çok büyük ihtimalle yanında “primary vs secondary succession” kıyası da gelir. İki süreç de aynı mantıkla işler, ama başlangıç koşulları ve hızları farklıdır.

Primary succession, yaşamın hiç olmadığı, toprak bile bulunmayan alanlarda başlar, bu yüzden yavaş ilerler ve pioneer species (öncü türler) gerçekten sıfırdan ortam hazırlar. Secondary succession ise toprak ve çoğu zaman tohumlar hazırken başlar, o yüzden tempo daha yüksektir ve community çok daha kısa sürede karmaşık hale gelir.

Bu farkları akılda tutmak, tablo çizdiren Paper 1 sorularında ve “disturbance and recovery” temalı Paper 2 essay sorularında sana zaman kazandırır.

Primary Succession: Hayatın Hiç Olmadığı Yerden Başlayan Yolculuk

Primary succession, tamamen çıplak bir yüzeyde başlar, yani başlangıçta soil yoktur. Örnek olarak yeni oluşmuş volkanik lav yüzeyleri, buzulun yeni çekildiği çıplak kayalar veya denizden yeni yükselen kayalık adalar verilebilir.

Süreç kabaca şöyle ilerler:

1. Çıplak kaya üzerinde dayanıklı pioneer species, özellikle lichens ve mosses, tutunur.
2. Bu türler kayayı fiziksel ve kimyasal olarak parçalayıp ilk ince soil tabakasını oluşturur.
3. İnce toprakta küçük otlar ve herbaceous plants görülmeye başlar.
4. Toprak kalınlaştıkça shrubs (çalılar) ve young trees gelişir.
5. Uzun zaman sonra, iklim ve bölgesel koşullara uygun bir doruk toplum, yani climax community ortaya çıkar.

Bunu taze bir lav akıntısını hayal ederek aklında canlandırabilirsin, ilk yıllarda siyah, sıcak ve cansız bir yüzey varken, yüzlerce yıl sonra buranın nemli, gölgeli bir ormana dönüşmesi aslında primary succession filmidir. Modeller ve teorik açıklamalarla ilgileniyorsan, Arizona Üniversitesi’nin kısa ders notlarına models of succession üzerinden göz atabilirsin.

Secondary Succession: Toprak Hazır Olduğunda Ekosistem Nasıl Yeniden Kurulur?

Secondary succession, toprak varlığını korurken, bitki örtüsünün büyük oranda bozulduğu ya da yok olduğu durumlarda görülür. Yani başlangıç koşulunda soil ve genellikle tohum bankası (seed bank) hazırdır, sadece üstteki canlı tabaka zarar görmüştür.

Klasik örnekler:

• Orman yangını sonrası açık alan.
• Terk edilmiş tarım arazisi (abandoned farmland).
• Yoğun logging (odunculuk) sonrası boşalan alan.
• Şiddetli ama toprağı süpürmeyen sel baskınları.

Abandoned farmland örneğini düşün, çiftçi tarlayı bırakınca ilk yıl hızlı büyüyen otlar alanı kaplar, birkaç yıl içinde shrubs ortaya çıkar, daha sonra young forest gelişir ve onlarca yıl içinde matür orman görünümü oluşur. Bu süreci gerçek bir case study ile görmek istersen, Duke Forest’taki gözlemleri anlatan forest succession in abandoned farmland sayfası işine yarayabilir.

Secondary succession, primary’ye göre daha hızlıdır, çünkü:

• Soil zaten oluşmuştur ve organik madde içerir.
• Seed bank ve kök sistemleri çoğu zaman kısmen kalmıştır.
• Nutrients toprakta depolanmıştır, sıfırdan birikmesine gerek yoktur.

Bu yüzden GPP kısa sürede hızla yükselir, NPP de ilk dönemlerde oldukça yüksektir, çünkü bitkiler ışık ve besine kolay erişir, hızlı büyüme için bol enerji kullanabilir.

Primary ve Secondary Succession Arasındaki Temel Farklar (IB ESS Ezberi)

IB ESS için, primary ve secondary succession farklarını net yazabilmen çok değerlidir. Özet halinde düşünecek olursak:

Özellik	Primary Succession	Secondary Succession
Başlangıç durumu	Soil yok, çıplak kaya veya yeni yüzey	Soil var, bitki örtüsü bozulmuş
Hız	Çok yavaş	Daha hızlı
Pioneer species	Lichens, mosses, çok dayanıklı türler	Hızlı büyüyen otlar ve weeds
Tipik örnekler	Lava flow, glacier retreat	Forest fire, abandoned field
Climax community süresi	Çok uzun zaman ölçekleri	Görece daha kısa zaman ölçekleri

Kısa hatırlatma cümlesi olarak şunu ezberlemek işini kolaylaştırır:

“Primary starts from bare rock, secondary starts from bare soil.”

Bu cümleyi hem kendin için kullanabilir, hem de Paper 2’de kısa bir karşılaştırma istendiğinde ilk satıra yazıp üstüne örnekleri ekleyebilirsin.

Süksesyonun Aşamaları: Pioneer Community’den Climax Community’ye

İster primary olsun ister secondary, ecological succession içinde bazı ortak aşamalar tekrar eder. Bunları kabaca early, mid ve late stages olarak düşünebiliriz. Her aşamada biodiversity, biomass, productivity (GPP ve NPP), nutrient cycling ve stability farklı bir seviyeye çıkar.

Sınavda bu aşamalar genellikle grafiklerle karşına gelir, x-axis üzerinde zaman, y-axis üzerinde biomass, biodiversity veya NPP görürsün ve eğrinin hangi aşamayı temsil ettiğini yorumlaman beklenir.

Erken Aşama (Pioneer Stage): Hızlı Büyüme ve Düşük İstikrar

Pioneer stage, birkaç türün baskın olduğu, küçük ve kısa ömürlü bitkilerin alanı hızla kapladığı dönemdir. Toprak ince, taşlı ve nutrient bakımından fakirdir, bu yüzden biomass düşüktür ama türler hızlı büyür, çoğu r-strategist özellik gösterir.

Bu aşamada:

• Biodiversity görece düşüktür, sadece dayanıklı birkaç tür baskındır.
• GPP düşük başlayıp hızlı artmaya başlar.
• NPP, GPP’ye göre yüksek orandadır, çünkü bitkilerin büyük kısmı gençtir ve hızlı büyümeye enerji harcar.
• Food chains basittir, birkaç trofik seviye vardır.
• Nutrient loss ve erosion riski yüksektir, çünkü kök sistemi zayıftır ve soil pek tutunmaz.

IB ESS Paper 1’de bu aşamayı gösteren grafikte, zamanla biomass ve biodiversity’nin düşükten yükseğe giden kısmı olarak görürsün, grafik yorumlarken “early successional stage with low diversity and low biomass” gibi net bir ifade kullanmak puan kazandırır.

Orta Aşama (Seral Stages): Toprağın Zenginleşmesi ve Çeşitliliğin Artması

Mid-successional stages, shrubs ve young trees’in ortaya çıktığı, food webs’in karmaşıklaştığı ve soil’in ciddi anlamda geliştiği dönemdir. Artık eskisi gibi çıplak bir yüzey yoktur, toprağın üstünde kalın bir litter ve humus tabakası oluşmaya başlamıştır.

Bu aşamada:

• Species richness ve biodiversity belirgin şekilde artar.
• Biomass hızla yükselir, çünkü daha büyük bitkiler, özellikle bushes ve young trees, sisteme girer.
• GPP yüksek seviyelere gelir, NPP hâlâ oldukça yüksektir, çünkü community büyümeye devam eder.
• Nutrient cycling daha verimli çalışır, organik madde birikir, toprak suyu daha iyi tutar.

Terk edilmiş bir tarla örneğini düşün, ilk birkaç yıldan sonra alan tamamen otlarla dolu iken, daha sonra çalılar ve genç ağaçlar belirmeye başlar, kuşlar, böcekler ve küçük memeliler sayıca artar, bu da food webs’i daha karmaşık hale getirir.

Geç Aşama ve Climax Community: Dengeli, Dayanıklı ve Karmaşık Ekosistem

Climax community, uzun süre boyunca tür bileşimi çok az değişen, iklim ve bölgenin koşullarıyla uyumlu, olgun ekosistemdir. Burada biodiversity ve biomass yüksektir, tree canopy gelişmiştir ve shade-tolerant türler baskın olabilir.

Bu aşamada:

• Food webs çok karmaşıktır, çok sayıda trofik seviye ve yan bağlantı vardır.
• GPP yüksek kalır, ama NPP oranı düşer, çünkü büyük ve yaşlı organizmalar enerjinin büyük kısmını maintenance ve respiration için kullanır. Bunu, büyük bir şirketin gelirinin çoğunu mevcut yapıyı ayakta tutmaya harcamasına benzetebilirsin.
• Nutrient cycling neredeyse kapalı döngüye yaklaşır, besinler hızla sistem içinde döner, dışarı kayıp daha azdır.
• Ekosistem stability ve resilience seviyesi yüksektir, yani küçük disturbancelar sonrası community kendini toparlayabilir.

Climax stage ve farklı seral stages üzerine daha akademik bir açıklama okumak istersen, Wyoming Üniversitesi’nin bitki topluluklarındaki değişimi anlattığı succession in plant communities dokümanına göz atabilirsin, özellikle IB ESS Extended Essay yazmayı düşünüyorsan faydalı olur.

IB ESS Sınavları İçin Ecological Succession: Soru Tipleri, Grafikler ve IA Fikirleri

Ecological succession, IB ESS değerlendirmelerinin hemen her parçasında tekrar karşına çıkabilecek bir konudur, bu yüzden sadece teorisini bilmek yetmez, soru kalıplarını da tanımak işini çok rahatlatır. Hem Paper 1 hem Paper 2, hem de Internal Assessment içinde bu konuyu rahatlıkla kullanabilirsin.

Daha detaylı üniversite seviyesinde örnek soru tarzlarını merak edersen, çevre bilimleri derslerine ait syllabus ve notlara bakmak da faydalı olur, örneğin Wesleyan Üniversitesi’nin Environmental Studies ders listesi Environmental Studies (ENVS) içinde ekoloji ve succession temalı içerikler bulabilirsin.

Paper 1 ve Paper 2 İçin Sık Çıkan Soru Kalıpları

Paper 1’de sık gördüğün kalıplar:

• Zamanla biomass, biodiversity, species richness veya NPP değişimini gösteren grafikler.
• Primary ve secondary succession senaryolarını anlatan kısa paragraflar ve yanında tablo ya da uydu görüntüsü.
• Bir disturbance (örneğin fire veya clear-cut logging) öncesi ve sonrası verileri kıyaslatan sorular.

Bu tür sorularda dikkat etmen gerekenler:

• X-axis ve y-axis üzerindeki değişkenleri ilk önce net okumak.
• “Describe” sorularında sadece ne olduğunu yazmak, sebep açıklamasını “explain” kısmına saklamak.
• Tanım verirken mutlaka İngilizce terimi cümle içinde kullanmak, örneğin “a stable climax community” gibi.

Paper 2’de ise daha essay tarzı sorular gelir, örneğin:

• “Discuss how human activities affect ecological succession and ecosystem resilience.”
• “Evaluate the role of fire in maintaining biodiversity through secondary succession.”
• “Compare primary and secondary succession in terms of time, soil development and species diversity.”

Bu tür sorularda net örnekler çok önemlidir, örneğin “forest fire leading to secondary succession in a Mediterranean ecosystem” gibi somut bir case kullanmak, Grade Boundary üzerinde yukarı çıkmana yardım eder.

Internal Assessment ve Extended Essay İçin Basit Succession Araştırma Fikirleri

Succession, Internal Assessment için hem uygulanabilir hem de güvenli saha çalışmaları sunar. Karmaşık ekipman gerekmez, basit yöntemlerle anlamlı veri toplayabilirsin.

Bazı IA fikirleri:

• Okul bahçesinde farklı yaşta çim alanların karşılaştırılması, eski çim alan ile yeni ekilmiş alanın species richness ve biomass farkını ölçebilirsin.
• Terk edilmiş küçük bir köşe ile düzenli biçilen çim alanın kıyası, quadrat kullanarak bitki türlerini sayıp, bir çeşitlilik indeksi hesaplayabilirsin.
• Küçük bir yol kenarı gradient çalışması, yol kenarına yakın ve uzak noktaların successional stage ve species composition farkını inceleyebilirsin.

Bu projelerde kullanabileceğin temel teknikler:

• Quadrats ile belirli alanlarda tür sayımı.
• Transects ile bir çizgi boyunca değişimi gözleme.
• Species richness ve basit bir diversity index hesaplama.

Extended Essay için ise daha geniş zaman ve alan gerektiren sorular düşünebilirsin, örneğin:

• “How does land use change affect secondary succession in urban green spaces?”
• “To what extent does mowing frequency alter plant succession in school lawns?”

Bu tür araştırmalar, ecological succession bilgisini hem teorik hem pratik olarak pekiştirir, aynı zamanda ileride üniversitede görebileceğin ekoloji derslerine güzel bir hazırlık sağlar.

Sonuç: Ecological Succession Konusunu IB ESS İçin Nasıl Sağlama Alırsın?

Özetlemek gerekirse, bu yazıda:

• Ecological succession kavramını, ekosistemlerin zaman içinde doğal olarak değişmesi ve climax community düzeyine yaklaşması olarak tanımladık.
• Primary ve secondary succession farklarını, özellikle soil varlığı ve hız üzerinden netleştirdik.
• Pioneer, mid ve late stages boyunca biomass, biodiversity, GPP ve NPP gibi değişkenlerin nasıl değiştiğini gördük.
• IB ESS Paper 1, Paper 2, Internal Assessment ve Extended Essay içinde bu konunun nasıl kullanıldığını tartıştık.

Kısa bir tekrar rutini için şu adımları deneyebilirsin:

1. Kendi elinle basit bir succession şeması çiz, early, mid ve climax aşamalarını işaretle.
2. Yaşadığın bölgeden bir local case study seç, mesela terk edilmiş bir tarla veya yanmış bir orman parçası.
3. Beş temel terimi bir sayfaya yaz ve kendi cümlenle tanımla: pioneer community, climax community, primary succession, secondary succession, resilience.
4. Son olarak, “primary starts from bare rock, secondary starts from bare soil” cümlesini yüksek sesle birkaç kez tekrar et.

Bu adımları birkaç kez uyguladığında, ecological succession artık sadece ders kitabında gördüğün soyut bir başlık olmaktan çıkıp, sınavda rahatça kullanabildiğin, gerçek dünyayla bağ kurduğun güçlü bir kavram haline gelir. IB ESS yolculuğunda bu konuyu ne kadar sağlam oturtursan, hem sınav performansın hem de çevreyi okuma becerin o kadar güçlenir.