IB ESS Sınavında Extinction Rehberi (2026 First Assessment)

IB Environmental Systems and Societies (ESS) dersinde türlerin yok oluşu (extinction), özellikle 2026 First Assessment ile birlikte, çok sık sorulan ve bol puan getiren bir konu haline geldi. Bunun nedeni, yeni müfredatta Topic 3: Biodiversity and Conservation ve özellikle 3.2 Human impacts on biodiversity başlığı altında, insan etkisiyle tür kaybına çok net odaklanılması.

Sınavda hem kısa cevaplarda hem de yapılandırılmış sorularda, extinction kavramını net tanımlayıp, insan kaynaklı nedenleri sistemli biçimde açıklayan öğrenciler, Grade Boundary çizgisinin üstüne rahatça çıkabiliyor. Özellikle IUCN Red List, extinction rate ve case study kullanımı, cevapları akademik ama anlaşılır gösteriyor.

Bu yazı, türlerin yok oluşunu ESS sınavında nasıl düzgün, mantıklı ve tam puan alacak şekilde açıklayebileceğini adım adım gösterecek, böylece hem 2026 First Assessment hem de sonraki yıllar için elinde sağlam bir yazma şablonu olacak.

ESS Müfredatında Türlerin Yok Oluşu Tam Olarak Ne Anlama Geliyor?

2026 ESS syllabus içinde türlerin yok oluşu, sadece “bazı türler kayboluyor” cümlesinden çok daha fazlasını ifade ediyor. IB, senden extinction sürecini, insan etkilerini ve ekosistem sonuçlarını bir “system” içinde düşünmeni bekliyor.

Topic 3: Biodiversity and Conservation içinde özellikle üç fikir öne çıkıyor:

• Tür çeşitliliğinin (biodiversity) neden önemli olduğu
• Extinction hızının (extinction rate) geçmişe göre neden çok arttığı
• İnsan faaliyetlerinin bu süreci nasıl hızlandırdığı

Yeni syllabus, öğrencinin hem tür düzeyinde (species), hem habitat düzeyinde (ecosystem), hem de küresel ölçekte düşünmesini istiyor. Örneğin, bir ormandaki biyolojik çeşitliliği anlatırken, sadece tür sayısını değil, habitat kalitesini, koruma politikalarını ve insan baskısını da birlikte düşünmen bekleniyor. Bu tür bütüncül yaklaşımlara, üniversite düzeyindeki biyolojik çeşitlilik çalışmalarında da rastlanıyor, örneğin Colorado State University arazilerindeki biyoçeşitlilik üzerine hazırlanan ayrıntılı raporda olduğu gibi: Biodiversity of the Colorado State University lands.

Sınav dili açısından bakarsak, extinction konusunu yazarken üç katman aklında olsun: net tanımlar, insan kaynaklı ana nedenler ve bu nedenlerin ekosistem içindeki zincirleme etkileri. Aşağıdaki alt başlıklar tam da bu kalıbı kurmana yardım edecek.

Sınavda Kullanabileceğin Kısa ve Net Tanımlar

Bu tanımları, ESS sınav kâğıdına neredeyse aynen yazabilecek kadar sade tutmak işini çok kolaylaştırır:

• Extinction (türlerin yok oluşu): Bir türün tüm bireylerinin yok olması ve türün artık hiçbir ekosistemde doğal olarak bulunmaması durumudur.
• Biodiversity (biyolojik çeşitlilik): Bir bölgede veya gezegen genelinde bulunan türlerin, genlerin ve ekosistemlerin toplam çeşitliliğidir.
• Extinction rate (yok oluş hızı): Belirli bir zaman aralığında yok olan tür sayısını ifade eden ölçüdür.
• Background extinction rate (arka plan yok oluş hızı): İnsan etkisi olmadan, doğal süreçler nedeniyle uzun zaman içinde gerçekleşen ortalama yok oluş hızıdır.
• Mass extinction (kitlesel yok oluş): Kısa bir jeolojik zaman diliminde, çok sayıda türün ve taksonun aynı anda yok olduğu olaylardır.

Bu tanımların hepsini ezberlemek yerine, kendi kelimelerinle ama aynı anlamı koruyarak tekrar yazmayı da pratik etmen faydalı olur.

IUCN Red List ve Türlerin Tehlike Kategorileri Nasıl Açıklanır?

IUCN Red List, türlerin yok olma riskini değerlendiren küresel bir veri tabanıdır ve ESS için çok kullanışlı bir referanstır. Sınavda kategorileri kabaca şu sırayla hatırlaman yeterli olur:

Least Concern (LC), Vulnerable (VU), Endangered (EN), Critically Endangered (CR), Extinct in the Wild (EW), Extinct (EX).

Bir türün neden yüksek risk kategorisine geçtiğini anlatırken şu tür ifadelere ihtiyaç duyarsın: küçük popülasyon büyüklüğü, dar yayılış alanı, hızlı habitat kaybı, düşük doğurganlık oranı, yüksek av baskısı.

Hazır kullanabileceğin bir şablon cümle örneği:

• “Bu tür, küçük popülasyon büyüklüğü ve hızlı habitat kaybı nedeniyle IUCN Red List içinde Endangered kategorisine alınmıştır, bu da orta vadede extinction riskinin yüksek olduğunu gösterir.”
• “Düşük doğurganlık ve yoğun illegal avcılık, türün Critically Endangered statüsüne yükselmesine yol açmış, bu durum türü kısa sürede extinction ile karşı karşıya bırakmıştır.”

Bu tür kalıplar, hem kavram bilgisini hem de analitik düşünmeni gösterir.

Türlerin Yok Oluşunun Nedenlerini ESS Sınavında Adım Adım Nasıl Açıklarsın?

ESS sınavında extinction nedenlerini yazarken, sadece liste yapmak yerine, her neden için “neden + mekanizma + sonuç” zinciri kurman beklenir. İnsan etkisi merkezde olmalı, çünkü Topic 3.2 tam olarak bunu soruyor.

Genel yapı şöyle olabilir:

1. Nedeni tanımla,
2. Ekosistemde hangi mekanizma ile etki ettiğini anlat,
3. Tür düzeyinde extinction riskine nasıl yol açtığını göster,
4. Mümkünse kısa bir case study ekle.

Dodo veya bazı rinolar gibi iyi bilinen örnekleri kullanabilirsin, ama ayrıntıya boğmana gerek yok. Benzer mantık, orman ekosistemleri ya da mercan resifleri için hazırlanmış bilimsel raporlarda da kullanılıyor; örneğin küresel orman kaybı ve iklim ilişkisini inceleyen Climate Change: Financing Global Forests raporunda neden zincirleri açık biçimde kuruluyor.

Habitat Kaybı ve Parçalanması: Sınav Cevabında Nasıl Anlatılır?

Habitat kaybı çoğu zaman ormansızlaşma, tarım alanı açılması, yol ve şehirleşme gibi süreçlerle ortaya çıkar. Habitat fragmentation, kocaman tek bir ormanın, birbirinden kopuk küçük “adacıklara” bölünmesi şeklinde düşünülebilir. Bu parçalanma, türlerin hareketini kısıtlar ve gen akışını azaltır.

Zincirleme etkiyi, sistem düşüncesi (systems thinking) ile şöyle ifade edebilirsin: daha az ve daha parçalı yaşam alanı, daha küçük ve izole popülasyonlar yaratır, bu da genetik çeşitliliği düşürür ve extinction riskini artırır.

Üç cümlelik tipik bir sınav cevabı iskeleti şu şekilde olabilir:

“Habitat loss, ormansızlaşma ve tarım alanı açılması ile doğal yaşam alanlarının küçülmesi anlamına gelir. Habitat fragmentation, büyük bir ormanın izole küçük parçalara ayrılmasına yol açar, bu da türlerin hareketini ve üremesini kısıtlar. Sonuç olarak popülasyon büyüklüğü ve genetik çeşitlilik azalır, bu da uzun vadede extinction riskini artırır.”

Aşırı Avlanma, Kirlilik ve İstilacı Türler: Kısa Ama Tam Puanlık Açıklama

Aşırı avlanma ve sömürü (overexploitation), balık stoklarının overfishing ile tüketilmesi, trophy hunting ile büyük bireylerin seçici biçimde öldürülmesi veya illegal wildlife trade ile türlerin kaçak ticarete konu olması şeklinde açıklanabilir.

Kısa şablon cümle:

• “Overexploitation, tür bireylerinin doğal yenilenme hızından daha hızlı şekilde ortamdan uzaklaştırılmasına yol açar, bu da popülasyon çöküşü ve extinction riskini artırır.”

Kirlilik (pollution), su, hava ve toprakta biriken toksik maddeler üzerinden türlerin üreme başarısını düşürür, bağışıklık sistemini zayıflatır ve ölüm oranlarını yükseltir.

• “Su kirliliği, balıkların yumurtlama alanlarını bozarak üreme başarısını azaltır, bu da popülasyon büyüklüğünde düşüş ve extinction riskinde artış yaratır.”

İstilacı türler (invasive species), insan tarafından yeni bölgelere taşınan ve yerel türlerle rekabete giren, çoğu zaman da onları geriye iten türlerdir. Örneğin, yeni bir otçul türün bir adaya getirilmesi, yerel bitkileri hızla tüketerek özgün bitki türlerinin yok olmasına yol açabilir.

• “Invasive species, yerel türlerle besin ve alan için rekabet ederek yerli türlerin popülasyonlarını düşürür, bu da uzun vadede lokal extinction ile sonuçlanabilir.”

İklim Değişikliği ve Türlerin Yok Oluşu: ESS İçin Temel Bağlantılar

Climate change, sıcaklık artışı, yağış düzenlerindeki değişim ve buzulların erimesi gibi süreçlerle habitatları dönüştürür. Bu değişim, türlerin göç yollarını, üreme zamanlamasını ve besin bulma davranışlarını bozar.

Örneğin, deniz ekosistemlerinde ısınan sular, bazı balık türlerini kutuplara doğru iterken, arkada kalan türler için besin ağlarını değiştirir. Kelp ormanı ekosistemlerinin uzun dönemli izlenmesini anlatan Monitoring and Evaluation of Kelp Forest Ecosystems raporu, bu tür değişimlerin nasıl takip edildiğine dair somut bir örnek sunar.

Systems thinking açısından sınavda kullanabileceğin basit bir cümle:

“Climate change, bir trofik seviyedeki (örneğin fitoplankton) bolluğu değiştirdiğinde, bu değişim gıda zincirinin üst seviyelerindeki balık, kuş ve memeli popülasyonlarını da etkiler, bu da bazı türler için extinction riskini artırabilir.”

ESS Sınavında Türlerin Yok Oluşunu Yazarken Nasıl Yapı Kurmalısın?

Extinction konusunu iyi bilmek kadar, bunu sınavda organize şekilde yazmak da önemli. ESS sınavında 4–6 marklık kısa cevap soruları ile daha uzun structured question tipleri, benzer içeriği farklı derinlikte ister.

Genel yazma stratejin şöyle olabilir:

• Sorudaki command term (describe, explain, evaluate, discuss) kelimesini dikkatle oku.
• Kısa cevapta net tanım ve iki üç ana neden ver.
• Uzun cevapta, mutlaka en az bir case study kullan.
• Mümkünse IUCN Red List kategorisini ve koruma stratejisini kısaca ekle.

Extended Essay veya Internal Assessment çalışmandan bir örnek tür kullanıyorsan, onu da aynı kalıba oturt: tür adı, IUCN kategorisi, ana tehdit, uygulanan koruma yöntemi ve sonuç.

Kısa Cevapta (Short Answer) Türlerin Yok Oluşunu Nasıl Özetlersin?

Diyelim ki soru şöyle: “Explain two causes of species extinction.” (4 marks)

Cevabını iki kısa paragraf şeklinde kurabilirsin, her paragrafta bir neden anlatırsın:

1. Cümle: Nedeni adlandır (örneğin habitat loss).
2. Cümle: Mekanizmayı açıkla (alan kaybı, fragmentasyon, küçük popülasyon).
3. Cümle: Extinction ile bağlantıyı net kur.

Örnek yapı:

“Birincisi, habitat loss türlerin yaşadığı alanların tarım ve şehirleşme için yok edilmesidir. Bu süreç habitat fragmentation yaratarak popülasyonları küçük ve izole gruplara böler. Küçük popülasyonlar daha kırılgan olduğu için, uzun vadede extinction riski artar.”

İkinci neden için aynı yapıyı overexploitation veya climate change ile tekrar edebilirsin.

Uzun Cevapta (Essay-Style) Case Study ve Değerlendirme Nasıl Eklenir?

“Discuss” veya “evaluate” tipi sorularda, basit bir essay iskeleti çok iş görür:

1. Giriş: Extinction ve biodiversity için kısa tanım.
2. Gelişme: Ana insan kaynaklı nedenler (habitat loss, overexploitation, pollution, invasive species, climate change).
3. Case study: Bir tür seç, IUCN kategorisini, ana tehdidi, uygulanan koruma yöntemini ve sonucu kısaca anlat.
4. Değerlendirme: Koruma stratejilerinin güçlü ve zayıf yönlerine bir iki cümle ile değin.

Extended Essay veya Internal Assessment yapıyorsan, kendi araştırmandan bir türü kullanmak çok etkileyici olur. Örneğin, kendi alan çalışmanda takip ettiğin bir kuş türünün popülasyon trendini, yerel habitat kaybı verileri ile ilişkilendirebilir, IUCN Red List statüsüne gönderme yaparak, extinction riskini tartışabilirsin.

Sonuç

ESS sınavında türlerin yok oluşu (extinction) konusunda güçlü yazmak için, önce net tanımlara, sonra da ana nedenleri sistemli biçimde anlatmaya ihtiyacın var. Habitat loss, overexploitation, pollution, invasive species ve climate change gibi başlıkları, systems thinking bakış açısıyla, “neden + mekanizma + sonuç” zinciri içinde kurduğunda, cevapların çok daha ikna edici hale gelir.

IUCN Red List kategorilerini ve en az bir sağlam case study örneğini kullanman, hem kavram düzeyinde hem de uygulama düzeyinde güçlü bir anlayış gösterir. Sorudaki command term kelimesine göre, kısa cevapta özet, uzun cevapta ise tanım, nedenler, örnek ve kısa değerlendirme yapısını kurabilirsin.

Bu yapı oturduğunda, 2026 First Assessment için değil, sonraki tüm ESS sınavları için de extinction konusuna kendinden emin bir şekilde yaklaşabilir, biodiversity ve conservation sorularında istikrarlı yüksek puanlar toplayabilirsin.